Jest to przepis bardzo istotny z praktycznego punktu widzenia, gdyż wykonanie świadczenia medycznego bez ważnej zgody pacjenta- z punktu widzenia prawa – zgoda pacjenta może być podstawą do pociągnięcia lekarza do odpowiedzialności karnej. Zgodnie art. 192 Kodeksu karnego (Dz.U.2020.1444 t.j. z dnia 2020.08.25) Kto wykonuje zabieg leczniczy bez zgody pacjenta, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Zabieg wykonany bez uzyskania właściwej zgody stanowi także naruszenie dóbr osobistych pacjenta i może być podstawą do wytoczenia przeciwko lekarzowi pozwu na drodze cywilnej.
Czytaj również: Prawo sprzeciwu od orzeczenia lub opinii lekarza
Czym zatem jest owa zgoda pacjenta, jak i kiedy należy tę zgodę uzyskać, tak aby nie narażać się ani na odpowiedzialność karną, ani cywilną?
Zgoda pacjenta jest to, przejaw woli podobny do oświadczenia woli, które uregulowane jest w Kodeksie cywilnym. Jak takie oświadczenie uzyskać? Odpowiedź nie będzie jednoznaczna, gdyż polskie prawo nie przewiduje zasadniczo żadnej jednolitej procedury uzyskiwania od pacjenta zgody. Jak jednak wynika z literalnego brzemienia przytoczonego powyżej zapisu ustawy o zawodzie lekarza, zgoda musi być wyrażona przed przystąpieniem do badania lub udzielenia innego świadczenia, a zatem można przyjąć, że to jest główna zasada dotycząca udzielenia zgody na zabieg czy świadczenie. Zgoda udzielona przez pacjenta po zabiegu nie ma mocy prawnej i de facto nie zwalnia lekarza od odpowiedzialności, z tym że warto zaznaczyć, iż przestępstwo określone w art. 192 Kodeksu karnego ścigane jest na wniosek pokrzywdzonego. Jeżeli zatem pokrzywdzony takiego wniosku nie złoży, to nie jest możliwe wszczęcie postępowania karnego.
Zgoda pacjenta, a obowiązki lekarza
Mając na uwadze zasadę autonomii pacjenta oraz prawo pacjenta do informacji określone w ustawie o Prawach Pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U.2020.849 t.j. z dnia 2020.05.13) należałoby także przyjąć, że zgoda wyrażona przez pacjenta musi być świadoma, zaś na lekarzu ciąży obowiązek udzielenia pełnej informacji o świadczeniu w sposób dla niego przystępny. Nie można byłoby bowiem przyjąć, że osoba która nie zrozumiała co lekarz do niej mówi, udzieliła świadomej zgody. Dlatego też lekarz informując pacjenta o planowanym badaniu, zabiegu czy też innym świadczeniu powinien wziąć pod uwagę cechy osobiste pacjenta (jego wiek, wykształcenie, pochodzenie etc.) tak, aby dostosować sposób przekazywania informacji do konkretnej osoby. Ponadto zgoda świadoma, to zgoda udzielona po uzyskaniu pełnej informacji o planowanym świadczeniu, czyli także o możliwych powikłaniach i ryzykach, a także o innych, alternatywnych formach leczenia. Trafnie w tym przedmiocie wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Warszawie wskazując w orzeczeniu z dnia 19 lutego 2019 r., sygn. akt V ACa 119/18: Zgoda pacjenta w rozumieniu art. 31 ust. 1 ustawy z 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty musi być zgodą „objaśnioną”, „poinformowaną”, a więc świadomie akceptującą przez pacjenta zrozumiałe przezeń ryzyko dokonania zabiegu i przejęcie na siebie tego ryzyka. Dopiero taka zgoda pacjenta wyłącza bezprawność interwencji lekarza. Sama aprobata pacjenta dokonania zabiegu, uzyskana w sytuacji braku uprzedniego udzielenia mu przystępnej informacji, nie może być traktowana jako zgoda w jurydycznym tego słowa znaczeniu, a więc jako spełniająca wymogi art. 31 ust. 1 ww. ustawy, co z kolei skutkuje uznaniem, że działanie lekarza w takiej sytuacji jest działaniem podjętym w warunkach bezprawności.
Czytaj również: Odpowiedzialność cywilna lekarza
Zgoda pacjenta na piśmie czy słowna?
Czy zgoda pacjenta musi zostać udzielona na piśmie? Nie zawsze. Zgoda może być wyrażona ustnie bądź także w sposób dorozumiany. Przykładowo, jeżeli pacjent dostaje skierowanie na pobranie krwi i z tym skierowaniem zgłasza się do placówki medycznej, aby je zrealizować, wchodzi do odpowiedniego gabinetu, odsłania rękę do wykonania badania, to nie budzi wątpliwości, iż pacjent wyraził zgodę na takie świadczenie. Gdyby pacjent nie chciał, aby pobierano mu krew, po prostu na badanie by nie przyszedł.
Kiedy jednak zgoda pacjenta powinna zostać wyrażona na piśmie? Mówi o tym art. 34 ustawy o zawodzie lekarza, zgodnie z którym Lekarz może wykonać zabieg operacyjny albo zastosować metodę leczenia lub diagnostyki stwarzającą podwyższone ryzyko dla pacjenta, po uzyskaniu jego pisemnej zgody. Choć ustawodawca nie przewidział żadnej sankcji za niezachowanie pisemnej formy wyrażenia zgody przez pacjenta w sytuacji określonej powyżej, warto mieć na uwadze, że niezachowanie pisemnej formy w takiej sytuacji wpływa następnie negatywnie na sytuację procesową lekarza pod kątem dowodzenia swoich racji w ewentualnym procesie cywilnym. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 11 kwietnia 2006 r. OSP 2007/7-8/83: Niezachowanie pisemnej formy oświadczenia pacjenta wyrażającego zgodę na zabieg operacyjny (art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty – tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 226, poz. 1943) nie powoduje nieważności zgody. Skutki niezachowania wymaganej formy określa art. 74 k.c. To zatem w interesie lekarza jest, aby uzyskać, a następnie udokumentować uzyskanie ważnej zgody.
Zgoda zbiorcza
Co równie istotne, przyjmuje się, iż nie jest dopuszczalne wyrażenie przez pacjenta tzw. zgody zbiorczej czy zgody blankietowej. To, że pacjent zgadza się na pobyt w szpitalu nie oznacza, iż zgadza się na wszelkie planowane zabiegi. Należy w takiej sytuacji zadbać, aby uzyskać od pacjenta zgodę na każdy odrębny zabieg czy też świadczenie, oczywiście po uprzednim udzieleniu kompleksowej informacji o świadczeniach. Takie stanowisko zajął chociażby Sąd Apelacyjny w Warszawie, wskazując w orzeczeniu z dnia 28 kwietnia 2011 r., sygn. akt I ACa 751/10: Zgoda na określony rodzaj procedury nie oznacza automatycznej zgody na wszelkie (nawet uzasadnione medycznie) poczynania lekarza. Lekarz powinien przed operacją, nie będąc pewnym granic zabiegu, podzielić się swymi wątpliwościami z chorym i ewentualnie uzyskać jego zgodę na potencjalne czynności. Niedopuszczalne jest uzyskiwanie od pacjenta zgody blankietowej.
Przeważnie zgodę pisemną pacjent wyraża na przygotowanych uprzednio przez podmiot medyczny formularzach, których treść warto skonsultować z prawnikiem.
Warto także zaznaczyć, że pacjent może cofnąć lub ograniczyć swoją zgodę, zaś lekarz powinien decyzję pacjenta w takiej sytuacji uszanować.
Czytaj również: Klauzula sumienia w ustawie o zawodach medycznych
Zgoda pacjenta udzielona tylko przez pacjenta?
Na koniec warto także zaznaczyć, że nie zawsze zgodę na badanie/świadczenie wyrażać będzie bezpośrednio pacjent. Zgodnie z dalszym brzmieniem art. 32 ustawy o zawodzie lekarza: jeżeli pacjent jest małoletni lub niezdolny do świadomego wyrażenia zgody, wymagana jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego, a gdy pacjent nie ma przedstawiciela ustawowego lub porozumienie się z nim jest niemożliwe – zezwolenie sądu opiekuńczego. (…) Jeżeli pacjent ukończył 16 lat, wymagana jest także jego zgoda. Co równie ważne: jeżeli jednak małoletni, który ukończył 16 lat, osoba ubezwłasnowolniona albo pacjent chory psychicznie lub upośledzony umysłowo, lecz dysponujący dostatecznym rozeznaniem, sprzeciwia się czynnościom medycznym, poza zgodą jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego albo w przypadku niewyrażenia przez nich zgody wymagane jest zezwolenie sądu opiekuńczego. Innymi słowy – wszelkie sytuacje konfliktowe rozstrzygać będzie sąd opiekuńczy.
Powyższe uregulowanie potwierdza założenie, że zgoda pacjenta musi być świadoma, a zatem udzielona przez osobę zdolną do jej wyrażenia, która ma odpowiednie rozeznanie własnego położenia oraz potrafi ocenić skutki wynikające z poddania się bądź odmowy poddania się zabiegowi lekarskiemu.
r. pr. Karolina Zdun
Literatura
- Ustawa z dnia 5grudnia 1996r.o zawodach lekarza i lekarza dentysty 2. Ustawa z dnia 6 listopada 2008r.o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta 3. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny
- Ustawa z dnia z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny
- Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 11 kwietnia 2006 r. OSP 2007/7-8/83 6. Orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 19 lutego 2019 r., sygn. akt V ACa 119/18
- Orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 28 kwietnia 2011 r. I ACa 751/10
