Pacjenci skarżą się na nawracający ból brzucha związany z defekacją oraz zmiany w funkcjonowaniu jelit. W wieloczynnikowej etiologii IBS kluczową rolę odgrywają nieprawidłowości interakcji jelitowo-mózgowych, determinowane między innymi przez skład mikroflory jelitowej. U podłoża jej rozwoju leżą czynniki genetyczne, jak również epizody ostrego nieżytu żołądkowo-jelitowego. Poinfekcyjna postać zespołu jelita nadwrażliwego ujawnia się aż u 8-31% pacjentów po przebytych ostrych zakażeniach przewodu pokarmowego.
Kryteria diagnostyczne zespołu jelita nadwrażliwego
Aktualnie w diagnostyce IBS zaleca się stosowanie Kryteriów Rzymskich IV, według których podstawę rozpoznania schorzenia stanowi obserwowany minimum jeden dzień w tygodniu w ciągu ostatnich 3 miesięcy nawracający ból brzucha, związany z co najmniej dwiema następującymi sytuacjami: defekacją i/lub zmianą częstości wypróżnień i/lub zmianami w wyglądzie stolca. Wyróżnia się cztery postacie IBS: z dominującym zaparciem (IBS-C), biegunką (IBS-D), mieszaną (IBS-M) oraz niezróżnicowaną (IBS-U). W różnicowaniu między poszczególnymi postaciami IBS znajduje zastosowanie Bristolska skala uformowania stolca (BSFS). Należy pamiętać, że ocena za pomocą BSFS powinna nastąpić w okresie bez leczenia za pomocą leków przeciwbiegunkowych i przeczyszczających, a także powinna dotyczyć tylko nieprawidłowych stolców.
Zaburzenia mikroflory jelitowej u pacjentów z IBS
W przebiegu IBS obserwuje się ilościowe i jakościowe zmiany w składzie mikroflory jelitowej, w tym zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO). Ryzyko rozwoju SIBO u pacjentów IBS jest około 5 razy wyższe niż w populacji ogólnej. Jest ono częściej obserwowane u kobiet oraz chorych z biegunką i wzdęciami brzucha. W przewodzie pokarmowym chorych na IBS obserwuje się zmniejszenie ilości Lactobacillus i Bifidobacterium z jednoczasowym wzrostem populacji Streptococcus, Escherichia coli, Clostridia spp. oraz zmian w stosunku Firmicutes i Bacteroidetes. Na skutek dysbiozy, stresu, czynników dietetycznych oraz endogennych dochodzi do aktywacji układu odpornościowego błony śluzowej jelit, co prowadzi do zwiększonej przepuszczalności bariery jelitowej.
Obraz kliniczny zespołu jelita nadwrażliwego
Wśród charakterystycznych cech IBS wymienia się zaburzoną motorykę przewodu pokarmowego i nadwrażliwość trzewną. Do bodźców wywołujących nieprawidłową reakcję jelita należą m.in. stres, rozdęcie odbytnicy, niektóre posiłki oraz cholecystokinina. Poposiłkowe zaburzenia perystaltyki obejmują nie tylko jelito grube, ale i cienkie. Istotnym czynnikiem modulującym funkcje motoryczne, czuciowe oraz wydzielnicze jelita są kwasy żółciowe, a zaburzenia ich wchłaniania występują u prawie 1/3 chorych z biegunkową postacią IBS. Współwystępowanie zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego u pacjentów z zespołem jelita nadwrażliwego może prowadzić do wzmożonej reakcji na stres i nasilenia objawów IBS. Do objawów pozajelitowych obserwowanych u pacjentów z IBS należą bóle głowy i pleców, fibromialgia, zaburzenia snu i lękowo-depresyjne, oraz zespół przewlekłego zmęczenia. Poza tym, w tej grupie chorych może występować senność, nykturia, częstomocz, naglące parcie na mocz, zaburzenia menstruacji i dyspareunia.
Rola diety w patogenezie zespołu jelita nadwrażliwego
Dieta odgrywa ważną rolę w przebiegu tego schorzenia, a zwłaszcza spożywanie słabo wchłanialnych, fermentujących oligosacharydów, disacharydów, monosacharydów i polioli (FODMAP). Nie potwierdzono związku alergii pokarmowej z zespołem jelita nadwrażliwego. Eksperci sugerują również, że w kontekście związku między IBS a nadwrażliwością na gluten, istotny wpływ mogą wywierać także inne składniki zbóż. Czynniki psychologiczne i współistniejące problemy psychiatryczne wywierają istotny wpływ na przebieg choroby oraz efektywność leczenia.
Czytaj również: Dieta a wrzodziejące zapalenie jelit
Kompleksowa diagnostyka IBS
Diagnostyka zespołu jelita nadwrażliwego powinna opierać się na objawach klinicznych oraz być poprzedzona dokładnym wywiadem lekarskim, badaniem fizykalnym, badaniami laboratoryjnymi, oraz – w uzasadnionych przypadkach – kolonoskopią. Podstawowe badania laboratoryjne obejmują morfologię krwi z rozmazem i CRP, oraz przy współwystępowaniu objawów zaburzeń pracy tarczycy -TSH. Pomiar stężenia kalprotektyny w kale jest wskazany w diagnostyce różnicowej IBS bez zaparcia i nieswoistych chorób zapalnych jelit (NChZJ). Przy lekko podwyższonych wartościach CRP i kalprotektyny oraz małym prawdopodobieństwie NChZJ, należy powtórnie oznaczyć te parametry przed przeprowadzeniem kolonoskopii. Testy serologiczne w kierunku celiakii powinny być przeprowadzone w postaciach IBS-D oraz IBS-M niereagujących na leczenie empiryczne. Jeśli u pacjenta zaobserwowano podwyższone wartości przeciwciał przeciw transglutaminazie tkankowej (anty-tTG) w klasie IgA, wskazane jest wykonanie badania endoskopowego z następową oceną histopatologiczną wycinków z rejonu dwunastnicy. W różnicowaniu postaci biegunkowej należy rozważyć ocenę mikrobiologiczną oraz parazytologiczną kału. Ponadto, eksperci zalecają wykonanie testu oddechowego w kierunku SIBO. W niektórych przypadkach uzasadnione jest wykonanie badania ultrasonograficznego jamy brzusznej.
Kolonoskopia w diagnostyce zespołu jelita nadwrażliwego
Kolonoskopia powinna być przeprowadzana w następujących przypadkach diagnostyki IBS: u pacjentów powyżej 50 roku życia, z dodatnim wywiadem rodzinnym w kierunku raka jelita grubego, celiakii, chorób zapalnych jelit, jak również u chorych świeżo po antybiotykoterapii. Również krótki okres występowania objawów oraz ich pojawianie się w nocy, czy niezamierzona utrata masy ciała będą wskazaniem do tego badania. Ponadto, kolonoskopia jest uzasadniona w przypadku: gorączki, krwawienia z dolnego odcinka przewodu pokarmowego, krwi w stolcu, stwierdzonej w badaniu masy lub guza w rejonie jamy brzusznej, wodobrzusza, niedokrwistości, oraz leukocytozy. Również pacjenci z podejrzeniem IBS i pobytem w regionach endemicznego występowania infekcyjnych lub pasożytniczych chorób w wywiadzie, powinni być poddani tej formie diagnostyki. U chorych z IBS-D, zwłaszcza kobiet powyżej 50 roku życia, należy pobrać wycinki z prawej i lewej połowy okrężnicy. Kolonoskopia i fiberosigmoidoskopia nie są zalecane u pacjentów poniżej 50 roku życia z podejrzeniem IBS bez objawów alarmowych.
Czytaj również: Rekomendacje diagnostyczno-terapeutyczne w zespole jelita nadwrażliwego (2018) Polskiego Towarzystwa Gastroenterologiii – cz. 2
Autor: dr n. med. Joanna Rasławska-Socha
Piśmiennictwo:
- Pietrzak A., Skrzydło-Radomańska B., Mulak A., et al.: Guidelines on the management of irritable bowel syndrome: In memory of Professor Witold Bartnik. Prz Gastroenterol. 2018, 13(4), 259-288. doi: 10.5114/pg.2018.78343.
