Drogi przyjmowania NPS są różnorodne – najczęściej są to tabletki lub kapsułki doustne, następnie proszek do wdychania przez nos oraz postacie do palenia w fajce. Skład chemiczny NSP ulega ciągłym zmianom, co implikuje problemy medyczne, a także związane z ich delegalizacją. Dopalacze mogą być przyczyną ostrych stanów psychotycznych, zaburzeń świadomości, ostrych zatruć z uwagi na bezpośredni wpływ na ośrodkowy układ nerwowy.
Ze względu na efekty kliniczne wywoływane przez NSP możemy je podzielić na:
- stymulanty – substancje psychostymulujące – pobudzające OUN; należą do nich: fenyloetyloaminy, katynony;
- depresanty – substancje działające opóźniająco na OUN, np. opioidy, pochodne benzodiazepin, alkohol;
- psychodeliki – środki psychodysleptyczne – wywołujące zaburzenia w OUN; pochodne tryptaminy: podobne do bufoteniny (np. 5-MeO-DMT), psychodeliczne amfetaminy (np. DOB, TMA-2, Bromo-dragonFLY), dysocjanty (np. ketamina, salwinoryna A), delirianty (pochodne tropanu), lizergaminy (np. LSD, LSA);
- kannabinoidy – grupa związków, które łączy działanie stymulujące, depresyjne i psychodeliczne (zależne od dawki).
Skład nowych substancji psychoaktywnych
Dopalacze to grupa substancji charakteryzująca się heterogennością – od substancji pochodzenia naturalnego do półsyntetycznych i syntetycznych. W większości przypadków na opakowaniach brakuje informacji o składzie chemicznym i zawartości. Wykazują one działanie stymulujące bądź psychodeliczne i halucynogenne. Wyróżnia się tzw. legal highs i herbal highs. Legal highs to produkty o działaniu stymulującym, które są reklamowane jako legalna alternatywa dla ecstasy. Produkty z tej grupy zawierają najczęściej BZP (1-benzylpiperazynę), która wykazuje działanie zbliżone do amfetaminy, ale zdecydowanie słabsze (posiada ok. 10% jej potencjału). Druga grupa, czyli herbal highs to substancje pochodzenia naturalnego, roślinnego. Do najczęściej występujących w ich składzie roślin i mieszanek ziół należą: Salvia divinorum, Mitragyna speciosa, Argyreia nervosa. Część z tych produktów zawiera substancję, tj. CP-47,497, C-8, C-9, HU-210 czy JWH-O18, które są syntetycznymi kanabinolami. W mieszaninach często wykrywa się dodatkowo inne związku psychoaktywne lub składniki leków, tj. kofeinę, teobrominę, lidokainę, metoklopramid, czy zwiększający potencję tadafinil. Coraz częstszą praktyką jest używanie NSP w połączeniu z narkotykami, alkoholem czy lekami wydawanymi bez recepty (OTC, over-the-counter drug).
Testy na obecność NPS
Testy diagnostyczne na obecność NPS w materiale biologicznym powinny stanowić element rutynowego postępowania w praktyce klinicznej. Przeszkodą w powstaniu skutecznej metody diagnostycznej jest szerokie spektrum substancji psychoaktywnych, obejmujących wiele grup chemicznych oraz masowe tworzenie nowych substancji poprzez niewielkie modyfikacje składu chemicznego. Stosowane dotychczas testy immunochemiczne i chromatografia gazowa połączona ze spektrometrią mas (GC-MS) i wysokoprawną chromatografią cieczową z detekcją diodową (HPLC-DAD) okazują się być niewystarczające. Metody oznaczania składu NPS powinny być stale udoskonalane.
Metoda LC-MS/MS-TOF
Narodowy Instytut Leków opracował metodę LC-MS/MS-TOF do identyfikacji substancji czynnych zawartych w dopalaczach. W połączeniu z jądrowym rezonansem magnetycznym (NMR) pozwala ona na dokładną analizę nowo zidentyfikowanych związków bez konieczności stosowania materiałów odniesienia.
Nowe substancje psychotropowe – wyzwanie
NSP stanowią dla systemów monitorujących pod wieloma względami wyzwanie. Są one związane przede wszystkim z identyfikacją nowej substancji, a następnie oceną nowych zagrożeń z nią związanych. Osoby zażywające NSP nie mają pewności, jaki jest ich skład i zawartość, co potęguje problem ustalenia dawki, intensywności wywołanych efektów, a także ich toksyczności. Podjęte próby uzyskania kontroli nad konsumpcją NSP nie przynoszą oczekiwanych rezultatów. Są one szczególnie niebezpieczne ze względu na małe poznanie ich skutków toksykologicznych.
Objawy zatruć NSP
Najczęściej obserwowane objawy niepożądane w przebiegu zatrucia NSP to pobudzenie, agresja, halucynacje, zaburzenia świadomości, tachykardia, wzrost ciśnienia tętniczego krwi, ból głowy, drgawki, nudności i wymioty. Groźne dla życia stany mogą się objawiać nadciśnieniem tętniczym, przełomem nadciśnieniowym, zespołem serotoninowym oraz drgawkami i obrzękiem mózgu w przebiegu hiponatremii.
Dopalacze z każdej z grup mogą wywoływać zarówno ostre, jak i przewlekłe objawy psychotyczne. Czas trwania, nasilenie oraz przebieg objawów zależy od rodzaju substancji. Szczególną uwagę należy zwrócić na substancje stymulujące – syntetyczne katynony, po których użyciu opisywano śmiertelne zatrucia, między innymi mefedronem.
Badanie sondażowe I-TREND
Przeprowadzono badanie w grupie obywateli Polski w wieku powyżej 16. roku życia w celu poszerzenia wiedzy na temat nowych substancji psychoaktywnych (NSP). W badaniu online wzięło 1385 osób (949 mężczyzn – 68,5%, 436 kobiet – 31,5%). Średnia wieku respondentów wynosiła 20,78 lat. Ponad 90% respondentów było w wieku poniżej 26. roku życia. Większość uczestników była mieszkańcami dużych miast – 47,9%. Średnie i małe miasta zamieszkiwało 31,2% osób, a wsie 20,9%. Ponad połowa badanych osób sięgała po NSP w celu odurzenia, nieco mniej natomiast w celu zrelaksowania się. Najpopularniejsze NSP zażywane w ciągu ostatnich 12 miesięcy przez uczestników badania to syntetyczne kannabinoidy (AM-2201, UR-144), stymulanty (3-MMC, Alfa-PVP, Pentedron, Etkatynon), psychodeliki (4-HO-MET, 2SI-NBOMe, 2C-P) oraz Metoksetamina (dysocjacyjny anestetyk).
Działania niepożądane
Istotnie więcej skutków ubocznych obserwowano po zażyciu stymulantów, co wskazuje na to, że dostępne na polskim rynku stymulanty są szczególnie niebezpieczne. Psychodeliki można uznać za relatywnie mniej szkodliwe. Negatywne skutki uboczne były najczęściej obserwowane po zażyciu pentedronu i Alfa-PVP oraz nieco rzadziej po jednym z kannabinoidów (AM-2201) i psychodeliku starej generacji – 2C-P. Spośród skutków ubocznych najczęściej wskazywanych przez uczestników badania występowały agresja, zmęczenie i senność, lęk i potrzeba zażycia substancji oraz problemy z oddychaniem, bóle brzucha, szczękościsk, uczucie gorąca, drgawki. Respondenci identyfikowali przede wszystkim produkty pod ich nazwami marketingowymi i nie znali ich składu chemicznego.
Najbardziej popularne dopalacze w Polsce
W Polsce do najbardziej popularnych NPS należą syntetyczne kanabinomimetyki (kanabinoidy) oraz pochodne katynonu o działaniu psychostymulującym. Syntetyczne kanabinomimetyki (tzw. „Spices”) pojawiły się jako odpowiedniki marihuany. Mechanizm działania tych substancji wynika z silnie antagonistycznego wpływu na receptory kanabinoidowe CB1 i CB2. W porównaniu z naturalnymi kanabinnoidami te syntetyczne częściej powodują występowanie objawów psychiatrycznych, tj. psychozy, lęk, agresja.
Neurotoksyczne działanie
Syntetyczne katynony to NPS o działaniu psychostymulującym. Wpływają na transport neuroprzekaźników w szczelinie synaptycznej. Powodują wzrost stężeń zewnątrzkomórkowych monoamin dopaminy, noradrenaliny i serotoniny oraz hamowanie wychwytu zwrotnego noradrenaliny. W ostatnim czasie w Polsce popularny stał się efedron (metkatynon). Możliwy jest do uzyskania w warunkach domowych z preparatów OTC zawierających pseudoefedrynę na drodze utleniania nadmanganianu potasu. Neurotoksyczne działanie manganu wpływa na powstanie encefalopatii manganowej – zespołu pozapiramidowego opornego na leczenie. W jej przebiegu pacjenci prezentują zaburzenia chodu, niestabilność postawy, zmniejszoną mimikę twarzy, dystonię mięśni kończyn i obustronną bradykinezję.
Kontrola i monitorowanie zażywania dopalaczy
Środkiem do walki z substancjami psychoaktywnymi jest Ustawa o Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Organem uprawnionym do wymierzania kar jest Państwowy Inspektorat Sanitarny. Monitorowaniem potencjalnych zatruć dopalaczami zajmuje się Państwowa Inspekcja Sanitarna. Według danych GIS liczba zabezpieczonych opakowań produktów wzrosła od 2011 do 2015 roku około sześciokrotnie.
Dopalacze są wieloaspektowym problem. Najistotniejszym elementem walki z dopalaczami jest profilaktyka. Kluczowa powinna być edukacja młodzieży w zakresie szkodliwości NPS prowadzona we współpracy rodziców, nauczycieli i lekarzy POZ.
Źródła:
- Jabłońska M., Kidawa M., Malczewski A., Nowe substancje psychoaktywne – nowe ryzyka i wyzwania, Warszawa 2017
- http://www.nil.gov.pl/badania/badania-narkotykow-nowej-generacji/
- http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20190001745/O/D20191745.pdf
- „Dopalacze” – co wiemy o nowych substancjach psychoaktywnych? Lubecka B., Lubecki M., Pudlo R. Psychiatry 2018; 15, 2: 99–109
- Dopalacze – przejściowa moda czy realne zagrożenie? Kidawa M., Serwis Informacyjny NARKOMANIA ISSN 1233-9318 NR 1 (45) 2009
