Dysfunkcje układu ruchu — w tym zespoły bólowe kręgosłupa, obręczy barkowej i biodrowej — są jednymi z najczęstszych przyczyn zgłoszenia się po poradę lekarską w ramach Podstawowej Opieki Zdrowotnej (POZ). Ponadto, zaburzenia te często prowadzą do rozwoju uporczywych objawów bólowych, a tym samym obniżenia sprawności fizycznej pacjentów i negatywnego wpływu na ich jakość życia. W związku z tym eksperci podkreślają wartość interwencji fizjoterapeutycznej wdrożonej przez lekarza pierwszego kontaktu na wczesnym etapie postępowania diagnostyczno-terapeutycznego. Zabiegi fizjoterapeutyczne stanowią również nieodłączny element podtrzymujący efekty leczenia i będący zarazem profilaktyką nawrotów dolegliwości. Opisuje się dwa najważniejsze obszary działania w POZ: zachowanie ciągłości leczenia poprzez zaangażowanie pacjenta w jego proces, oraz — w razie braku efektywności stosowanych dotychczas metod terapii — skierowanie pacjenta do placówki o wyższym stopniu referencyjności. Wśród dostępnych w ramach lecznictwa POZ form fizjoterapii wymienia się masaż, automasaż, zabiegi fizykalne, oraz kinezyterapię.
Czytaj również: Osteoporoza – postępowanie diagnostyczne w Polsce
Masaż – działanie tearpeutyczne
Eksperci podkreślają pozytywny wpływ masażu na mechanoreceptory, w tym receptory dotyku i ucisku oraz ścięgniste, wywołujący odruchową reakcję modyfikującą rozkład napięcia spoczynkowego w mięśniach szkieletowych. Za pomocą masażu można również optymalizować dystrybucję krwi i chłonki, ponieważ w wyniku odpowiednio dobranej siły i precyzji manipulacji w danym rejonie dochodzi do korzystnych zmian w napięciu i ruchu perystaltycznym mięśniówki gładkiej w naczyniach krwionośnych i limfatycznych. Masaż wykazuje także dużą skuteczność w stanach związanych ze zwiększonym napięciem tkanek i tym samym zapobiega przeciążeniu i niedokrwieniu tkanek nawet po jednym lub kilku przeprowadzonych zabiegach. Ta powszechnie dostępna forma fizjoterapii może korzystnie zmieniać strukturę tkanek i narządów, sprzyjać powstawaniu nowych naczyń krwionośnych, a także spowalniać atrofię tkanek. Współcześnie uznaje się, że przy systematycznym odkształcaniu tkanki w czasie masażu – minimum 2-3 razy dziennie po kilka minut przez parę tygodni – można uzyskać efekty zarówno na poziomie tkankowym, jak i narządowym.
Automasaż — rekomendowany u pacjentów z dolegliwościami narządu ruchu
Eksperci rekomendują, aby w przypadkach problemów zanikowych w obrębie mięśni, ścięgien, czy więzadeł zachęcać pacjentów do wykonywania automasażu. Porada w zakresie automasażu powinna być przeprowadzona przez specjalistę posiadającego znajomość anatomii, jak również doświadczenie w masażu. Są one niezbędne do przeprowadzenia sprawnego badania palpacyjnego, które pozwoli zlokalizować poszczególne struktury anatomiczne wymagające interwencji, takie jak: przyczepy mięśniowe, brzuśce mięśni, naczynia krwionośne i limfatyczne, oraz nerwy. Najskuteczniejszą formą instruktażu są dostępne online filmiki edukacyjne Narodowego Funduszu Zdrowia przedstawiające różne formy automasażu i podstawowe zasady prawidłowego badania narządu ruchu. Materiały te zawierają między innymi propozycję automasażu dla pacjentów z zespołami bólowymi barku, biodra, czy kręgosłupa. Automasaż wpływa korzystnie na elastyczność mięśni, zwiększa zakres ruchomości w stawach, a także redukuje dolegliwości bólowe i nadmierną wrażliwość tkanek na ucisk. Badania naukowe i praktyka jednoznacznie pokazują, że połączenie fizjoterapii pod okiem specjalisty z domowymi formami autoterapii jest bardziej skuteczne niż ograniczenie terapii do zabiegów w gabinecie fizjoterapeutycznym. Autoterapia może być także stosowana u sportowców po kontuzjach, ponieważ sprzyja procesom regeneracyjnym i reparacyjnym uszkodzonych mięśni – tym samym łagodząc skutki urazów.
Czytaj również: Wpływ noszenia wysokich obcasów na postawę ciała
Autoterapia odpowiedzią na potrzeby pacjentów z dysfunkcjami narządu ruchu
Eksperci podkreślają rolę współpracy lekarza rodzinnego z fizjoterapeutą, aby skutecznie realizować terapię problemów narządu ruchu w ramach świadczeń POZ. Fizjoterapeuta posiada niezbędne kompetencje, aby przeprowadzić skuteczny instruktaż autoterapii. Lekarz rodzinny odpowiada za skierowanie pacjenta do gabinetu fizjoterapii, monitorowanie przebiegu leczenia i ewentualnych powikłań, a także edukację i wychwytywanie błędów pacjenta w trakcie autoterapii.
Masaż w ramach podstawowej opieki zdrowotnej
Rekomenduje się, aby w czasie masażu pacjent przyjął pozycję leżącą na boku jako najkorzystniejszą ze względu na brak wywierania ucisku na narządy wewnętrzne. Pozycja powinna zapewniać optymalne rozluźnienie tkanek, w tym mięśni: biodrowo-lędźwiowego, przez który przebiega splot lędźwiowy oraz czworobocznego lędźwi — stabilizującego odcinek lędźwiowy kręgosłupa. Ponadto, umiejętność odpowiedniego ułożenia ciała może być elementem autoterapii redukującej dolegliwości bólowe kręgosłupa. Badanie palpacyjne powinno być przeprowadzone na odpowiednich przyczepach mięśniowych i stanowi podstawę do zaplanowania poszczególnych etapów masażu. Strategia zabiegu opiera się na uwzględnieniu zależności strukturalnych i funkcjonalnych między mięśniami, podwięziami, a okolicznymi naczyniami i nerwami. Na przykład, praca nad problemem z napięciem mięśniowym w kończynie dolnej musi zostać poprzedzona normalizacją napięcia mięśnia biodrowo-lędźwiowego. W którego rejonie znajduje się splot lędźwiowy zaopatrujący czuciowo i ruchowo kończynę dolną. Podczas masażu należy wziąć pod uwagę zasadę równoważenia napięcia w masowanych tkankach, aby uniknąć jego niepożądanych efektów w postaci np. bólu głowy. Eksperci zaznaczają, że prawidłowe przeprowadzenie zabiegu nie powinno prowadzić do skutków ubocznych. Po każdej interwencji wskazana jest kontrola palpacyjna napięcia mięśni oraz efektu ustąpienia bólu w rejonie ich przyczepów. Jeśli dolegliwości bólowe utrzymują się i nie dochodzi do normalizacji napięcia mięśni, należy rozważyć zmianę techniki. Ponadto, korektę lub wydłużenie czasu masażu.
Zalety masażu jako autoterapii u pacjentów POZ
Eksperci podkreślają bezpieczeństwo samodzielnego stosowania masażu przez pacjenta. Prawidłowo przeprowadzony instruktaż automasażu pozwala na jego właściwe ukierunkowanie w rejonie wybranych mięśni, ścięgien i więzadeł. Czego efektem jest poprawa ukrwienia i wzmożenie procesów regeneracyjnych i reparacyjnych. Taka forma terapii jest również korzystna pod względem ekonomicznym funkcjonowania placówki POZ. Ponadto, warto systematycznie edukować pacjentów w zakresie profilaktyki problemów układu ruchu. Wiedza pacjentów na ten temat umożliwia ograniczenie liczby wizyt w placówce z powodu dolegliwości spowodowanych dysfunkcjami narządu ruchu. Codziennie wykonywany automasaż pobudza angiogenezę i produkcję kolagenu, a w efekcie korzystnie wpływa na sprawność fizyczną pacjentów. W połączeniu z odpowiednią dla pacjenta aktywnością fizyczną może być elementem skutecznej i kompleksowej profilaktyki schorzeń układu ruchu.
Autor: dr n. med. Joanna Rasławska-Socha
Piśmiennictwo:
- Kassolik K., Rajkowska-Labon E., Andrzejewski W. i wsp.: Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Fizjoterapii, Polskiego Towarzystwa Medycyny Rodzinnej, Kolegium Lekarzy Rodzinnych w Polsce i European Rural and Isolated Practitioners Association dotyczące stosowania prostych form fizjoterapii w formie masażu i automasażu w Podstawowej Opiece Zdrowotnej, zatwierdzone przez Polskie Stowarzyszenie Specjalistów Fizjoterapii. Family Medicine & Primary Care Review 2019, 21 (3), 3–14.
