Odpowiedzialność lekarzy związana z wykonywaniem zawodu lekarza i udzielaniem świadczeń opieki zdrowotnej bądź ich zaniechaniem jest jednym z dyskusyjnych reżimów odpowiedzialności. Lekarz, wykonując zawód zaufania publicznego, przyjmuje na siebie zdrowie i życie drugiego człowieka, często w sytuacjach wymagających podjęcia natychmiastowej decyzji.
Błąd medyczny
Najczęstszym typem odpowiedzialności personelu medycznego jest odpowiedzialność lekarzy za (szeroko pojęty) błąd medyczny. Wystąpienie błędu medycznego stanowi podstawę ustalenia oraz przypisania odpowiedzialności cywilnej podmiotowi, który zobowiązany jest do naprawienia szkody, jak związane z nim jest przypisanie odpowiedzialności karnej i zawodowej.
Powstanie błędu medycznego uzależnione jest od wystąpienia następujących elementów:
- postępowania niezgodnego z powszechnie uznanym stanem wiedzy medycznej,
- winy nieumyślnej (tzw. lekkomyślność lub niedbalstwo),
- wystąpienia szkody, związku przyczynowego między popełnionym błędem, a ujemnym skutkiem postępowania leczniczego w postaci śmierci pacjenta, uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia.
Rodzaje błędów medycznych
W doktrynie wyróżnia się rodzaje błędów medycznych, których podział dokonywany jest w oparciu o kryteria czynności, które doprowadziły do powstania błędu, wyróżniając błąd aktywny, czyli wadliwe postępowanie jak również błąd pasywny, czyli zaniechanie.
Błąd diagnostyczny związany jest wadliwym rozpoznaniem stanu zdrowia pacjenta. Błąd terapeutyczny występuje w przypadku nieprawidłowego rozpoznania stanu zdrowia pacjenta albo gdy mimo prawidłowej diagnozy zastosowano nieprawidłowe leczenie. Wśród tego rodzaju błędu wyróżnia się błąd operacyjny (chirurgiczny), który może wystąpić nie tylko w trakcie zabiegu ale również w okresie przed i pooperacyjnym.
Błąd prognozy, czyli rokowania co do stanu zdrowia pacjenta, może powodować niekorzystne następstwa w sposobie leczenia. Przy ocenie tego błędu należy uwzględniać trudności rokowania związane z indywidualnymi właściwościami organizmu pacjenta oraz przebieg choroby. Przy ocenie tego błędu należy uwzględniać trudności rokowania związane z indywidualnymi właściwościami organizmu pacjenta oraz przebieg choroby. Błąd decyzyjny to podjęcie nieprawidłowych działań związanych z diagnozą i wyborem strategii terapeutycznych. Błąd wykonawczy polega na niepoprawnym wykonaniu prawidłowych decyzji diagnostycznych i terapeutycznych. Błąd techniczny definiuje się jako niewłaściwe pod kątem technicznym wykonanie czynności medycznej. Popełniany jest on podczas skomplikowanych zabiegów albo zabiegów wymagających zastosowania określonych urządzeń technicznych. Błąd organizacyjny, który jest wynikiem niewłaściwej organizacji pracy bądź zaniedbań organizacyjnych.
Odpowiedzialnośc cywilna za błąd medyczny
Aby można było w sposób jednoznaczny stwierdzić, iż wystąpił błąd medyczny należy zbadać czy lekarz bądź inny członek personelu medycznego dopuścił się zawinionego działania bądź zaniechania. Odpowiedzialność cywilna za błędy medyczne opiera się bowiem na zasadzie winy. Wystarczy stwierdzenie chociażby winy nieumyślnej (zaniedbania, rażącego niedbalstwa), aby można było danej osobie przypisać odpowiedzialność cywilną. Należy mieć na względzie, że zarówno lekarzy jak i personel medyczny obowiązuje stopień staranności określony w normie art. 355 § 1 k.c. Zachowanie tych osób powinno być oceniane przez pryzmat profesjonalizmu oraz zachowania staranności obowiązującej w danym zawodzie. Należy również badać aktualny stan wiedzy medycznej, bowiem ocenę czy błąd medyczny miał miejsce należy opierać na wiedzy medycznej obowiązującej w dniu wystąpienia błędu.
Jak wskazuje się w orzecznictwie, w celu zbadania, że dane zachowanie jest zawinione należy ustalić nie tylko, czy jest ono obiektywnie bezprawne, lecz również, czy sprawca dochował należytej staranności od niego wymaganej, a jeżeli tego nie uczynił, to z jakich przyczyn. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 września 1973 r. (sygn. akt I KR 116/72) określono, że ustalenie błędu w sztuce lekarskiej zależy od odpowiedzi na pytanie, czy postępowanie lekarza w konkretnej sytuacji i z uwzględnieniem całokształtu okoliczności istniejących w chwili zabiegu, a zwłaszcza tych danych, którymi wówczas dysponował albo mógł dysponować, zgodne było z wymaganiami aktualnej wiedzy i nauki medycznej oraz powszechnie przyjętej praktyki lekarskiej. Podobnie muszą być brane pod uwagę wszystkie realia określonego przypadku przy rozstrzyganiu o winie lekarza (w jakiejkolwiek jej postaci), polegające na odtworzeniu rzeczywistego wewnętrznego procesu motywacyjnego na podstawie faktów zewnętrznych i właściwości osobistych sprawcy.
Czytaj również: Odpowiedzialność cywilna lekarza
Bezprawność
Bezprawność jest nieodłączną cechą każdego czynu niedozwolonego. Za bezprawność uważa się sprzeczność z obowiązującym porządkiem prawnym, przez który należy rozumieć nie tylko ustawodawstwo, ale również obowiązujące w społeczeństwie zasady współżycia społecznego. Wśród nich mieści się przeprowadzanie zabiegów operacyjnych zgodnie ze sztuką lekarską i z najwyższą starannością wymaganą od profesjonalistów w zakresie medycyny.
Zwązek przyczynowy pomiędzy szkodą, a zdarzeniem
Ostatnim warunkiem przypisania odpowiedzialności cywilnej za błąd medyczny jest istnienie związku przyczynowego pomiędzy powstałą szkodą (np. rozstrojem zdrowia, śmiercią), a zdarzeniem (polegającym na zawinionym działaniu bądź zaniechaniu przez lekarza czy innego członka personelu medycznego). Zasada adekwatnego związku przyczynowego jest wyrażona w treści art. 361 § 1 k.c., który stanowi, że zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. Jak wskazuje się w orzecznictwie zapadłym na tle spraw, w których wystąpiły błędy medyczne, ocena czy skutek jest normalny, powinna być oparta na całokształcie okoliczności sprawy oraz wynikać z zasad doświadczenia życiowego, zasad wiedzy naukowej i specjalnej.
Czytaj również: Procedura przyjęcia pacjenta do szpitala psychiatrycznego bez jego zgody
Odpowiedzialność podmiotu leczniczego
Podmiot leczniczy może ponosić odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez lekarza, jeżeli pomiędzy czynem niedozwolonym lekarza a szkodą zachodzi związek przyczynowy. Podmiot leczniczy ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego wynikła szkoda (art. 361 § 1 k.c.). Obowiązek wykazania przesłanek odpowiedzialności, zgodnie ze sformułowanym w art. 6 k.c. rozkładem ciężaru dowodu, spoczywa na pacjencie.
Błąd medyczny oznacza więc nieumyślne działanie, które doprowadziło do uszczerbku na zdrowiu lub śmierci, a także do narażenia zdrowia i życia.
Zgodnie z art. 155 k.k. „kto nieumyślnie powoduje śmierć człowieka, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.”
Na lekarzu spoczywa prawny szczególny obowiązek zapobiegnięciu stanom zagrożenia dla życia lub zdrowia pacjenta. Jak już wspomniano powyżej, odpowiedzialność lekarza może wiązać się nie tylko z działaniem, ale także z zaniechaniem, które doprowadziło do śmierci. Stwierdzenie popełnienia przestępstwa jest uzależnione od wykazania związku przyczynowego pomiędzy zachowaniem lekarza – działaniem bądź zaniechaniem a przyczyną śmierci.
W przypadku odpowiedzialności lekarza musimy odnieść się do wzorca postępowania wymaganego w danych okolicznościach. W przypadku stwierdzenia, że dane zachowanie było niezgodne z aktualnym stanem wiedzy medycznej oraz stanem zdrowia pacjenta takie zachowanie zostanie uznane za bezprawne i będzie kwalifikowane jako naruszenie reguł ostrożności adekwatnych do danego przypadku.
Czytaj również: Prawo sprzeciwu od orzeczenia lub opinii lekarza
Odpowiedzialność lekarzy za błąd medyczny
Odpowiedzialność karna za błąd medyczny uwarunkowana jest możliwością przewidzenia określonego skutku, która będzie wyłączona, jeżeli skutku w postaci śmierci nie dało się ex ante przewidzieć.
„Lekarz może odpowiadać karnie za przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu pacjenta w związku z zabiegiem leczniczym (rozumianym w szerokim znaczeniu tego pojęcia, tzn. obejmującym diagnozę, terapię i profilaktykę chorób) tylko w razie zawinionego błędu sztuki lekarskiej. Ustalenie błędu w sztuce lekarskiej zależy od odpowiedzi na pytanie, czy postępowanie lekarza w konkretnej sytuacji i z uwzględnieniem całokształtu okoliczności istniejących w chwili zabiegu, a zwłaszcza tych danych, którymi wówczas dysponował albo mógł dysponować, zgodne było z wymaganiami aktualnej wiedzy i nauki medycznej oraz powszechnie przyjętej praktyki lekarskiej.” (wyrok Sądu Najwyższego, z dnia 10 grudnia 2002 r., sygn. akt: V KK 33/02)
Odpowiedzialność lekarzy za błąd medyczny może być konsekwencją nie tylko śmierci pacjenta, lecz również uszczerbku na jego zdrowiu. W takim przypadku zastosowanie znajdą przepisy art. 156 § 2 k.k. oraz 157 § 3 k.k. Zgodnie z ich treścią:
Art. 156. [Ciężki uszczerbek na zdrowiu]
- Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci:
1) pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia,
2) innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej albo znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała,
podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.
- Jeżeli sprawca działa nieumyślnie,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
- Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka, sprawca
podlega karze pozbawienia wolności od lat 5, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.
Art. 157. [Średni i lekki uszczerbek na zdrowiu]
- Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia, inny niż określony w art. 156 § 1,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
- Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwający nie dłużej niż 7 dni,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
- Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
- Ściganie przestępstwa określonego w § 2 lub 3, jeżeli naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia nie trwał dłużej niż 7 dni, odbywa się z oskarżenia prywatnego, chyba że pokrzywdzonym jest osoba najbliższa zamieszkująca wspólnie ze sprawcą.
- Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba najbliższa, ściganie przestępstwa określonego w § 3 następuje na jej wniosek.
Odpowiedzialność lekarza za błąd medyczny w przypadku uszczerbków na zdrowiu, podobnie jak w przypadku nieumyślnego spowodowania śmierci, aktualizuje się wtedy, gdy skutek da się powiązać związkiem przyczynowym z naruszeniem adekwatnych do danej sytuacji reguł ostrożności. Podstawą odpowiedzialności może być zarówno działanie sprzeczne ze sztuką lekarską, jak i zaniechanie podjęcia odpowiednich czynności.
Przestępstwo narażenia na niebezpieczeństwo zostało stypizowane w art. 160 k.k., zgodnie z którym:
Art. 160. [Narażenie człowieka na niebezpieczeństwo]
- Kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
- Jeżeli na sprawcy ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
- Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
- Nie podlega karze za przestępstwo określone w § 1-3 sprawca, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo.
- Ściganie przestępstwa określonego w § 3 następuje na wniosek pokrzywdzonego.
Odpowiedzialność karna lekarza z tytułu narażenia na niebezpieczeństwo będzie brana pod uwagę w sytuacji, gdy nie zostaną wyczerpane przesłanki odpowiedzialności z tytułu śmierci bądź ciężkiego uszczerbku na zdrowiu a jednocześnie powstał stan zagrażający życiu lub zdrowiu.
Najczęstszym typem błędów wywołujących odpowiedzialność karną wśród lekarzy jest błąd diagnostyczny, w których niepoprawna diagnoza lub nieprzeprowadzenie koniecznych badań sprowadziło niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.
Czytaj również: Procedura przyjęcia pacjenta do szpitala psychiatrycznego bez jego zgody
Odpowiedzialność lekarzy, a COVID-19
Powyższe realia odpowiedzialności wymusiły na ustawodawcy wprowadzenie uregulowań mających na celu wyłączenie odpowiedzialności lekarzy za udzielanie świadczeń na rzecz pacjentów zakażonych wirusem COVID-19. Wielokrotne praktyki oddelegowywania personelu medycznego do udzielania świadczeń bez odpowiednich kwalifikacji czy też doświadczenia oraz praca w warunkach wzmożonej intensywności budziła obawy środowiska medycznego. Czy jednak nowelizacja wprowadzona ustawą z dnia 28 października 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z przeciwdziałaniem sytuacjom kryzysowym związanym z wystąpieniem COVID-19 (Dz.U. 2020, poz. 2112) spełniła oczekiwania osób, których mogą dotknąć negatywne skutki działania z pandemią. Czy szeroko rozpowszechniana medialnie „klauzula dobrego samarytanina” jaką rząd wprowadził na rzecz ochrony lekarzy wyłącza wszelką odpowiedzialność lekarzy?
Otóż, zmiana ta wyłącza jedynie odpowiedzialność karną lekarza który udziela świadczeń w ramach rozpoznawania lub leczenia COVID-19 i działając w szczególnych okolicznościach, dopuścił się czynu zabronionego, z jednoczesnym zastrzeżeniem że będzie ponosił odpowiedzialność jeżeli skutek działań lekarza jest spowodowany wynikiem rażącego niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach. Okoliczność wskazując na ponoszenie odpowiedzialności karnej jest pojęciem nieostrym i ocennym co w praktyce będzie budziło wątpliwości interpretacyjne.
To wsparcie pozorne. Rozwiązanie ograniczające odpowiedzialność karną wymaga nie tylko, aby lekarz nie tylko rozpoznawał lub zwalczał Covid-19, ale by działał w szczególnych okolicznościach, co jest zwrotem niedookreślonym i pozostawia szeroki margines uznaniowości dla organów ścigania – tak do projektu ustawy odniósł się Prezes Naczelnej Izby Lekarskiej, prof. dr hab. med. Andrzej Matyja.
Odpowiedzialność lekarzy w epidemii – ustawa
Z uzasadnienia do projektu ustawy wynika jaki był cel wprowadzenia powyższych uregulowań
W czasie stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii, powinno następować wyłączenie odpowiedzialności karnej za określone czyny, popełniane przez osoby wykonujące zawód medyczny, gdy działania lecznicze są podejmowane w celu zwalczania epidemii COVID-19 (np. w sytuacji realizacji świadczeń przez osoby, które w warunkach nieepidemicznych nie udzielałyby tych świadczeń – vide udzielanie świadczeń przez lekarzy w trakcie specjalizacji, czy lekarzy specjalistów w innych niż posiadana przez nich specjalizacja).
Wyłączenie odpowiedzialności karnej jest również ograniczone, jeśli skutek w postaci śmierci człowieka, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszeniu czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia lub też narażenia człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, były wynikiem rażącego nadużycia uprawnień lub rażącego niedopełniania obowiązków.
Wobec tak określonych zasad ponoszenia odpowiedzialności za udzielanie świadczeń pacjentom chorym na COVID-19 bez posiadania odpowiednich kwalifikacji przy zastosowaniu wielokrotnie „przymusu” udzielania świadczeń poprzez oddelegowanie do pracy przy zwalczaniu epidemii pojawia się pytanie co w sytuacji kiedy lekarz popełni błąd co będzie wiązało się z roszczeniami pacjenta o odszkodowania bądź zadośćuczynienie dochodzonymi na drodze cywilnej.
Tym samym jednoznacznie można stwierdzić, że wprowadzenie „klauzuli dobrego samarytanina” w sposób pozorny wpłynęło na bezpieczeństwo wykonywania zawodu przez lekarzy udzielających świadczeń na rzecz pacjentów chorych na COVID-19.
r. pr. Eliza Kwapińska
