Obowiązki lekarza powołującego się na klauzulę sumienia
Ostatni z powołanych przepisów nakłada na lekarza wykonującego zawód na podstawie umowy o pracę lub w ramach służby, który zamierza skorzystać z uprawnienia (klauzula sumienia) wynikającego z tego przepisu i posiada ważne ku temu powody, obowiązek uzyskania uprzedniej zgody przełożonego. Ponadto prawo zobowiązuje lekarza do poinformowania pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego lub rzeczywistego opiekuna o odmowie wystarczająco wcześnie i wskazania mu realnych możliwości uzyskania danej usługi od innego lekarza lub placówki opieki zdrowotnej. W przypadku gdy lekarz wycofuje się z leczenia, które zostało już rozpoczęte, jest on zobowiązany do dokonania zanotowania o tym fakcie w dokumentacji medycznej i podania odpowiednich powodów.
Czytaj również: Klauzula sumienia lekarza w wyroku Trybunału Konstytucyjnego
Uprawnienie z art. 39
Z kolei klauzula sumienia z art. 39 u.z.l.l.d. umożliwia lekarzowi powstrzymanie się od udzielenia świadczenia zdrowotnego, gdy jest to niezgodne z jego sumieniem. Z przepisem tym koresponduje art. 4 uchwały Nadzwyczajnego II Krajowego Zjazdu Lekarzy z 14.12.1991 r. w sprawie Kodeksu Etyki Lekarskiej (przyjęty w 1991 r., a następnie znowelizowany), zgodnie z którym dla wypełnienia swoich zadań lekarz powinien zachować swobodę działań zawodowych, odpowiednio do swojego sumienia i współczesnej wiedzy medycznej.
Lekarz, który chce skorzystać z uprawnienia zawartego w art. 39 u.z.l.l.d. musi jednak brać także pod uwagę zastrzeżenia zawarte w artykule 30 u.z.l.l.d., zawierającym obowiązek udzielenia pomocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. Klauzula sumienia ma być instrumentem rozwiązywania potencjalnych konfliktów między dwoma obowiązkami uznanymi przez lekarza, z których jeden nakazuje mu wykonywanie opieki zdrowotnej, podczas gdy drugi nakazuje mu podążać za swoim sumieniem. Interpretacja a contrario art. 39 u.z.l.l.d. wskazuje, iż wolność sumienia lekarza nie może być ograniczona ze względu na wystąpienie odwracalnego zagrożenia dla zdrowia, i innego niż o bardzo poważnym charakterze uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia. Lekarz, powołując się na klauzulę sumienia, ma jednak obowiązek odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej oraz, jeżeli wykonuje swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby, ma ponadto obowiązek uprzedniego powiadomienia na piśmie przełożonego o korzystaniu z klauzuli sumienia.
Warto zwrócić uwagę, jak słusznie zauważa A. Zoll, że art. 39 u.z.l.l.d. odnosi się do dopuszczalności powstrzymania się od działania nakazanego przez prawo, ale nie obejmuje swoim zakresem takich sytuacji, które dopuszczałyby działanie lekarza wbrew prawnemu zakazowi takiego działania. A zatem, w sytuacji, gdy w celu ratowania życia pacjenta niezbędna jest np. transfuzja krwi, na którą pacjent nie wyraża zgody – lekarz nie może wykonać transfuzji powołując się na działanie w zgodzie z własnym sumieniem albowiem działanie takie byłoby sprzeczne z art. 32 u.z.l.l.d.
Czytaj również: Warunki odpowiedzialności za błąd w sztuce lekarskiej na gruncie prawa karnego
Klauzula sumienia i ograniczenia z niej wynikające
Wolność sumienia jest prawem fundamentalnym wynikającym z godności człowieka i wyrażonym wprost w art. 53 Konstytucji, jednakże nie jest prawem absolutnym i podlega ograniczeniom. W kontekście wolności sumienia lekarzy należy przyjąć, że cele uzasadniające jej ograniczenie to zdrowie publiczne oraz prawo do ochrony zdrowia wyrażone w art. 68 Konstytucji. Przepis art. 39 u.z.l.l.d., poprzez odwołanie się do art. 30 u.z.l.l.d., również ogranicza swobodę lekarza do podążania za własnym sumieniem, ale jednocześnie jest podstawą prawną do rozstrzygania konfliktu pomiędzy nakazem działania (leczenia) wynikającym z normy prawnej oraz zakazem działania (powstrzymania się od udzielenia świadczenia zdrowotnego) wynikającym z normy etycznej. W sytuacjach, gdy zachodzi konieczność ratowania życia ludzkiego lub uchronienia pacjenta przed ciężkim uszkodzeniem ciała -priorytetem jest powinność niesienia pomocy pacjentowi, przed którą sumienie lekarza musi ustąpić.
Czytaj również: Odpowiedzialność cywilna lekarza
Klauzula sumienia rozszerzona wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego
W następstwie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 października 2015 r., art. 39 u.z.l.l.d. utracił moc w zakresie zobowiązania lekarza do udzielenia pacjentowi informacji o możliwości uzyskania świadczenia u innego lekarza lub w innym zakładzie opieki zdrowotnej oraz obowiązku uzasadnienia faktu skorzystania z klauzuli sumienia w dokumentacji medycznej. Ponadto ograniczenie klauzuli sumienia, wprowadzone do art. 39 u.z.l.l.d. poprzez odwołanie do art. 30 u.z.l.l.d., dotyczy obecnie wyłącznie niebezpieczeństwa utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia i nie obejmuje już „innych przypadków niecierpiących zwłoki”. Wyrok TK zagwarantował pełniejszą realizację prawa do wolności sumienia lekarzy oraz rozstrzygnął wiele wątpliwości interpretacyjnych związanych z poprzednią treścią art. 39 u.z.l.l.d. Analiza tego wyroku zostanie zaprezentowana w kolejnym artykule.
r. pr. Danuta Jędryka
- Zoll A. The conscience clause in medicine – does it guarantee or restrict the freedom of conscience of healthcare personnel? Pol Law Rew 2015; 1: 66-73
