Sumienie – wolność sumienia i klauzula sumienia
Klauzula sumienia nie może być przedmiotem dowolnych regulacji prawnych ponieważ jest związana z prawami i wolnościami osób i obywateli. Stosując klauzulę sumienia należy pamiętać o teście proporcjonalności, pozwalającym na zbilansowanie wzajemnie skonfliktowanych interesów. Ustawodawca, uznając potrzebę pogodzenia obowiązków nałożonych na lekarzy, zwłaszcza w zakresie najbardziej kontrowersyjnych procedur, z ich przekonaniami moralnymi, wprowadził do systemu prawnego tę klauzulę, ale jednocześnie zbalansował jej oddziaływanie poprzez ograniczenia wynikające z art. 30 u.z.l.l.d.
Wolność sumienia została sformułowana wprost w art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych przyjętego przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 16 grudnia 1996 r. To właśnie z tego Paktu Trybunał Konstytucyjny, jeszcze przed przyjęciem Konstytucji, wywiódł zasadę wolności sumienia wyrażoną w art. 53 Konstytucji, która uzasadnia prawo do odmowy działania sprzecznego z przekonaniami sumienia.
Czytaj również: Warunki odpowiedzialności za błąd w sztuce lekarskiej na gruncie prawa karnego
Obowiązek lekarza, a klauzula sumienia
Odnosząc się bezpośrednio do kwestii leczenia, Trybunał Konstytucyjny rozważył zakres obowiązków lekarza, omawiając pojęcie świadczenia usług opieki zdrowotnej, czyli „świadczenia zdrowotnego”. W tym celu odniesiono się do art 2 ust. 1 pkt 10) ustawy o działalności leczniczej w którym „świadczenie zdrowotne” jest zdefiniowane jako: „każde działania służące zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu lub poprawie zdrowia oraz inne działania medyczne wynikające z procesu leczenia lub przepisów odrębnych regulujących zasady ich wykonywania”. W kontekście tej definicji, kontrowersje budzi problem, czy lekarz może odmówić napisania recepty na lek, którego skutki są niezgodne z sumieniem lekarza, lub wydać opinię, która może służyć jako podstawa do przeprowadzenia procedury medycznej sprzecznej z sumieniem lekarza. Kontrowersje te budzą wątpliwości, co do pojęcia usługi świadczenia zdrowotnego, które pomimo przedstawionej powyżej definicji, wydaje się wciąż niejasne, ale stanowi podstawę ustawowej konstrukcji klauzuli sumienia lekarzy różnie zdefiniowanej w różnych aktach prawnych. W art 2 ust. 1 u.z.l.l.d. ustawodawca wyraźnie wymienia opinie lekarskie i zaświadczenia lekarskie, pozostawiając katalog ten zbiorem otwartym, co umożliwia włączenie do niego zapisu recept. Odmienna definicja sformułowana jest w art. 2 ust. 1 pkt 10) ustawy o działalności leczniczej. Pojęcie świadczenia zdrowotnego zostało również zdefiniowane w ustawie o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych, gdzie art. 5 pkt 40) obejmuje również działania służące profilaktyce zdrowotnej.
Czytaj również: Odpowiedzialność cywilna lekarza
Wykładnia Trybunału
Trybunał Konstytucyjny, odnosząc się przede wszystkim do art 2 ust 1 pkt 10) ustawy o działalności leczniczej stwierdził, że już na poziomie interpretacji językowej nie ma podstaw do rozszerzenia obowiązku lekarza na działalność, której celem nie jest ścisłe leczenie. Klauzula sumienia ma być instrumentem rozwiązywania konfliktów między dwoma obowiązkami uznanymi przez lekarza, z których jeden nakazuje mu wykonywanie opieki zdrowotnej, podczas gdy drugi nakazuje mu podążać za swoim sumieniem. Trybunał Konstytucyjny postanowił rozpatrzyć ten konflikt w kontekście relacji między art 39 i art. 30 u.z.l.l.d. w zakresie, w jakim klauzula sumienia miała być wykluczona, gdy lekarz jest zobowiązany do świadczenia pomocy medycznej w innych przypadkach niecierpiących zwłoki. Warunek wstępny zawarty w poprzednim brzmieniu art. 30 u.z.l.l.d. (tj. „inne przypadki niecierpiące zwłoki”) charakteryzował się wysokim stopniem ogólności i pojemności semantycznej, co mogło skutkować – w kontekście prawa do odmowy świadczenia zdrowotnego z art.39 u.z.l.l.d. – niedopuszczalną ingerencją w wolność sumienia, z której korzysta nie tylko lekarz, ale i każda istota ludzka.
W konsekwencji Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że użycie w art. 39 odniesienia do art. 30, który zawiera niejasne wyrażenie („sytuacje niecierpiące zwłoki”), wywołuje nieusuwalne wątpliwości, a zatem narusza art 2 Konstytucji oraz zasady prawidłowego prawodawstwa, które z niego wynikają. Natomiast zrozumiałe i w pełni dopuszczalne jest nałożenie na lekarza obowiązku świadczenia usługi opieki zdrowotnej osobie, której życie lub zdrowie jest bezpośrednio i poważnie zagrożone. Ponadto, Trybunał uznał, że lekarz powstrzymując się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem nie ma już obowiązku wskazania pacjentowi realnych możliwości uzyskania świadczenia zdrowotnego u innego lekarza lub w innym podmiocie leczniczym.
r. pr. Danuta Jędryka
