W rozpowszechniającej się otyłości coraz częstszym problemem staje się insulinooporność. Stan ten idzie nierzadko w parze z dolegliwościami takimi jak PCOS czy choroba Hashimoto. Jak pacjentom zmagającym się z insulinoopornością może pomóc farmaceuta?
Insulinooporność – co to za stan?
Insulinooporność (insulin resistance, IR) jest to stan zmniejszonej odpowiedzi komórek docelowych (zwłaszcza tkanki tłuszczowej i wątroby) na działanie insuliny pomimo jej prawidłowego lub podwyższonego stężenia we krwi. IR może przebiegać na drodze przedrecptorowej (tzw. zespół zmutowanej insuliny), receptorowej (mutacje genu odpowiedzialnego za budowę receptora) lub postreceptorowej (zaburzenia procesów sygnalizujących przyłączenie insuliny do receptora, zaburzenia struktury i funkcji transporterów glukozy do wnętrza komórki).
Insulinooporność można podzielić także na:
- wątrobową (charakteryzującą się wzrostem glikogenolizy i glukoneogenezy oraz zwiększoną produkcją VLDL i TG)
- obwodową (dotyczącą mięśni i tkanki tłuszczowej).
Przyczyny insulinooporności
Insulinooporność może wynikać z czynników genetycznych, fenotypowych i środowiskowych. Obecnie najczęstszą przyczyną IR jest otyłość. Ze względu na nadmierną podaż energii rośnie stężenie triglicerydów, co prowadzi do zwiększenia wielkości i liczby adipocytów, odpowiedzialnych za ich magazynowanie. Dlatego, kiedy zdolności magazynujące adipocytów wyczerpią się, następuje gromadzenie się tłuszczów między innymi w komórkach mięśniowych i wątrobowych, co powoduje insulinooporność. Co więcej, w miarę upływu czasu z tkanki tłuszczowej uwalniane się cytokiny prozapalne, adiponektyny i wolne kwasy tłuszczowe, które wywierają toksyczny wpływ na wątrobę i dodatkowo nasilają insulinooporność.
Inne przyczyny insulinooporności
Do innych częstych przyczyn insulinooporności należą m.in.: zaburzenia hormonalne takie jak choroba Cushinga czy nadczynność tarczycy. Dodatkowym czynnikiem ryzyka jest stres, który powoduje nasilenie aktywności układu adrenergicznego i pobudzenie osi podwzgórze – przysadka – kora nadnerczy.
Co więcej, wzrost produkcji kortyzolu przyczynia się do powstawania otyłości brzusznej. Natomiast zwiększenie aktywności sympatycznej przekłada się m.in. na: zmniejszone zużycie glukozy przez mięśnie szkieletowe, wzrost lipolizy oraz ciśnienia krwi. Stan insulinooporności może występować w przebiegu cukrzycy typu 1. Świadczy o nim przyjmowanie insuliny w dawce powyżej 100 j. na dobę. Zaleca się wówczas próbę zmniejszenia insulinooporności poprzez podskórny lub dożylny ciągły wlew insuliny przez 72-96 godzin.
Czynniki rozwoju insulinooporności
Insulinooporność jest najsilniejszym czynnikiem rozwoju cukrzycy typu 2, a także często powoduje takie następstwa jak zespół metaboliczny, choroby układu sercowo-naczyniowego, dyslipidemia czy PCOS. Zapobieganie rozwoju insulinooporności opiera się na modyfikacji stylu życia – zmianie nawyków żywieniowych, redukcji masy ciała, zwiększeniu aktywności fizycznej, rzuceniu palenia papierosów, zmniejszenia spożycia alkoholu, unikaniu stresu czy optymalnym czasie snu. Przy nieskuteczności tych działań zaleca się leczenie metforminą.
Dieta w insulinooporności
Odpowiednia dieta jest kluczowa w walce z insulinoopornością. Podstawowe znaczenie w żywieniu pacjenta ma całkowita kaloryczność spożywanych posiłków oraz jej dostosowanie do wieku, masy ciała i aktywności fizycznej. Jest to szczególnie istotne u pacjentów otyłych, stanowiących znaczny odsetek osób z insulinoopornością. Do diet polecanych przez Polskie Towarzystwo Dietetyki należą: śródziemnomorska, DASH, portfolio, wegetariańska i wegańska, niskotłuszczowa oraz niskowęglowodanowa. W przypadku otyłości zaleca się przede wszystkim dietę redukcyjną.
Insulinooporność – jakich produktów unikać?
Osoby z insulinoopornością powinny unikać produktów o wysokim indeksie glikemicznym (IG) powodujących nagły wzrost stężenia glukozy we krwi. Główne źródło węglowodanów powinny stanowić produkty zbożowe o niskim IG. Co więcej należy także pamiętać o odpowiedniej zawartości błonnika w spożywanych posiłkach – ok. 30 g dziennie. Dzięki ograniczeniu udziału węglowodanów w diecie przy zwiększonym spożyciu białka dochodzi do zmniejszenia sekrecji insuliny, co przekłada się na wzrost insulinowrażliwości. Ponadto, duże znaczenie przypisuje się ilości i rodzajom tłuszczów w pokarmie – zaleca się, aby stanowiły 30-35% wartości energetycznej. Dobrym ich źródłem są tłuste ryby morskie zawierające kwasy tłuszczowe omega-3. Warto także pamiętać o rezygnacji lub ograniczeniu spożywania alkoholu do maksymalnie 20 g/dobę dla kobiet i 30 g/dobę dla mężczyzn.
Co zalecają eksperci przy insulinooporności?
Amerykańskie Towarzystwo Diabetologiczne zaleca między innymi:
- Jedz mniejsze porcje.
- Wybieraj wodę lub napoje „zero” zamiast słodzonych napojów i soków.
- Piecz, grilluj lub gotuj na parze, zamiast smażyć.
- Używaj mniejszych talerzy.
- Ogranicz używanie sosów i dressingów do sałatek.
- Pół talerza powinny zajmować warzywa, ¼ – źródła białka i ¼ – źródła węglowodanów złożonych (np. brązowy ryż, makaron pełnoziarnisty).
Suplementacja w insulinooporności
Wymienia się liczne substancje i surowce roślinne o potencjalnym wykorzystaniu we wspomaganiu leczenia pacjenta z insulinoopornością. Należą do nich między innymi witamina B12, witamina D, chrom, magnez, cynk, L-karnityna, berberyna, resweratrol, cynamon, morwa biała, zielona herbata, kwasy omega-3 czy probiotyki. Niestety, niewiele jest odpowiedniej jakości badań potwierdzających działanie większości z nich, a niektóre mogą nawet zaszkodzić pacjentowi.
W przypadku pacjentów leczonych długotrwale metforminą (stosowaną również w insulinooporności) o stwierdzonym niedoborze witaminy B12 wskazana jest suplementacja tej witaminy, co podkreślają wytyczne Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego z 2020 roku. Warto zwrócić uwagę na postać witaminy w preparacie – według badań lepszą przyswajalnością charakteryzuje się metylokobalamina niż częściej spotykana cyjanokobalamina.
Chrom w insulinooporności
Mimo popularności preparatów zawierających chrom, zasadność ich użycia w insulinowrażliwości budzi wątpliwości – część badań wskazuje na brak korzyści z suplementacji chromu, zwłaszcza wśród pacjentów nieotyłych i bez cukrzycy. Wyniki mogą być również rozbieżne ze względu na badaną populację. Co więcej, nie jest także znany mechanizm zwiększania insulinowrażliwości przez chrom.
Spośród substancji pochodzenia naturalnego interesującym wyborem wydaje się berberyna (izolowana z berberysu zwyczajnego). Poza działaniem hepatoprotekcyjnym i poprawiającym profil lipidowy berberyna wpływa korzystnie na glikemię oraz zwiększa wrażliwość komórek na insulinę. W swoim działaniu porównywana jest z metforminą, również pod względem mechanizmu działania – ze względu na to nie powinno się przyjmować tych środków łącznie, zwłaszcza bez konsultacji z lekarzem. Warto zwrócić uwagę na możliwe ryzyko wynikające z korzystania z preparatów zawierających ekstrakt z liści morwy białej – są one często wybierane przez pacjentów diabetologicznych. Efektem ich działania jest poprawa glikemii i parametrów wątrobowych. jednak badania wskazują na jednoczesny wzrost poziomu insuliny we krwi – nie należy ich zatem polecać pacjentom z insulinoopornością.
Literatura:
- Duda-Król WB. Insulinooporność, cukrzyca. W: Śliż D., Mamcarz A., Medycyna stylu życia (s. 467-474). PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2018
- Napiórkowska L., Franek E. Insulinooporność a stan przedcukrzycowy. Borgis – Postępy Nauk Medycznych 2/2017, s. 84-88
- 2020 Guidelines on the management of diabetic patients. A position of Diabetes Poland. Clin Diabetol 2020; 9, 1.
- Cichocka A. Dieta w przebiegu insulinooporności i zespołu metabolicznego. Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej, 2017. https://ncez.pl/choroba-a-dieta/cukrzyca-i-insulinoopornosc/dieta-w-przebiegu-insulinoopornosci-i-zespolu-metabolicznego (dostęp 10.11.2020)
- Bałut M. Dieta w insulinooporności. https://cukrzyca.pl/cukrzyca-typu-2/insulinoopornosc/dieta-w-insulinoopornosci/ (dostęp 10.11.2020)
- Good to Know: All About Insulin Resistance, Clinical Diabetes 2018 Jul; 36(3): 263-264.
- Winczewska Z. Insulinooporność – dieta i suplementacja, 2019, https://zosiawinczewska.pl/insulinoopornosc-dieta-i-suplementacja/ (dostęp 10.11.2020)
- Hua Y, Clark S, Ren J, Sreejayan N. Molecular mechanisms of chromium in alleviating insulin resistance. J Nutr Biochem. 2012;23(4):313-319.
- Obrzut M. Berberyna naturalne panaceum? Doktor Hashi, 2020. http://doktorhashi.pl/berberyna-naturalna-panaceum/ (dostęp 10.11.2020)
- Obrzut M. Stosowanie morwy białej w insulinooporności. Doktor Hashi, 2019. http://doktorhashi.pl/stosowanie-morwy-bialej-w-insulinoopornosci/ (dostęp 10.11.2020)
